Hai chữ Gia Định đã gắn liền với lịch sử thành lập Sài Gòn
và con người Sài Gòn. Dân Gia Định xưa, không ai không nghe danh “Gia Định tam gia” Lê Quang Định, Ngô Nhân Tịnh
và Trịnh Hoài Đức- người đã “vẽ” lại lịch sử Gia Định- Sài Gòn qua quyển “Gia Định
Thành Thông Chí” nhờ vậy người Sài Gòn – TP HCM hôm nay mới biết rõ tường tận
vùng đất Nam Bộ và TPHCM. Cả ba người đều là học trò cũng của một bậc túc
nho tài danh Gia Định Xử sĩ Sùng Đức
tiên sinh - Võ Trường Toản. Đất Gia Định cũng từng là bãi chiến trường tô thắm
máu đào của hai dòng họ Nguyễn đối đầu, nồi da xáo thịt. Nơi đây cũng từng là
chiến tuyến oai hùng của nhân dân miền nam chống lại giặc Pháp xâm lược. Hai chữ
Gia Định suốt ba trăm năm qua cũng đã hằn sâu vào ký ức bao nhiêu thế hệ.
THẢNG THỐT GIA ĐỊNH
LÊ VĂN NGHĨA
‘Phủ Gia Định, Phủ Gia
Định, nhà đủ người no chốn chốn;
‘Xứ Sài Gòn, xứ Sài
Gòn, ăn ở vui thú nơi nơi…’
Gia Định đâu phải
là nơi nào xa lắc mà nó chính là một vùng đất rộng lớn bao gồm cả Sài Gòn – Chợ
Lớn và một phần của Định Tường xưa, tên gọi Phiên Trấn Dinh. Lúc ấy, tên gọi
Gia định được gọi kèm với địa danh Đồng Nai: “Nhà Bè nước chảy chia hai/ Ai vào
Gia Định Đồng Nai thì vào”.
Theo tác giả Huỳnh Minh từ năm 1698, Chưởng cơ
Nguyễn Hữu Cảnh, vị kinh lược đầu tiên ở miền nam, đã chi Phiên Trấn Dinh thành
Phủ Gia Định và huyện Tân Bình. Phủ Gia Định bao gồm cả vùng đất đặt dinh Phiên
Trấn. Đến năm 1790, sau khi thu hồi đất Gia Định, Nguyễn Ánh cho xây thành và mệnh
danh nơi nầy là Gia Định Kinh,
“Địa vị” và “cấp hàm”
của Gia Định thay đổi theo thời thịnh trị của vua Gia Long và chiến sự. Năm 1802, sau
khi công thành danh toại, vua Gia Long hạ cấp còn ‘Gia Định trấn’, rồi xuống
cáp dần dần chỉ còn ‘Gia Định Thành’, ‘Tỉnh Gia Định’. Từ năm 1866, Pháp bỏ tên
tỉnh Gia Định mà gọi là tỉnh Sài gòn cũng là địa bàn cũ của tỉnh Gia Định nhưng
không chi thành phủ huyện mà chi thành 7 hạt tham biện trong đó có hạt Sài Gòn.
Đến năm 1885, Pháp đổi hạt Sài Gòn thành hạt Gia Định để phân biệt với thành phố
Sài Gòn. Và không biết buồn tình chi nữa,
từ năm 1889, Hạt Gia Định có tên là tỉnh Gia Định-một trong 20 tỉnh của Nam Kỳ
lục tỉnh cũ. Dưới chế độ VNCH , tỉnh Gia Định như ‘Ôm’ Đô thành Sài Gòn trong
lòng –rộng 1.499km2 với 1.282.000 dân, chia ra 8 quận là Bình Chánh, Cần Giờ, Hóc Môn, Nhà Bè, Quảng
Xuyên, Tân Bình, và Thủ Đức. Những thị
trấn quan trọng là Bà Chiểu (Xã Bình Hòa), Thị trấn Phú Nhuận (xã Phú Nhuận, quận
Tân Bình) , thị trấn Thị Nghè (xã Thạnh Mỹ Tây)…Tòa Hành Chánh Tỉnh Gia Định đặt
tại Bà Chiểu (nay là Trụ sở UBND quận Bình Thạnh). Thời đó, tỉnh Gia Định có những
di tích lịch sử-văn hóa quan trọng như: Lăng Ông Bà Chiểu, Lăng và miếu thờ
khâm sai Nguyễn Văn Học, Lăng Phú Thành và đền thờ Trương Tấn Bửu, Lăng và đền
thờ quận công Võ Tánh. Và thời ấy, nữ sinh trung học Lê Văn Duyệt (nay là trường
Võ Thị Sáu) cũng nổi tiếng là học giỏi khắp vùng Gia Định, trường Trung học Trang Trí Mỹ Thuật Gia Định
(nay là trường ĐH Mỹ Thuật) đào tạo bao thế hệ họa sĩ miền nam, bệnh viện Nguyễn
Văn Học là bệnh viện lớn nhất của tỉnh Gia Định , là nơi các bác sĩ y khoa
tương lai của Sài Gòn-Gia Định đến thực tập…Cho đến năm 1976 tỉnh Gia Định hợp nhất vào Đô Thành Sài Gòn để
trở thành TPHCM …
Vài dòng như vậy để
thấy rằng hai chữ Gia Định đã gắn liền với lịch sử thành lập Sài Gòn và con người
Sài Gòn. Dân Gia Định xưa, không ai không nghe danh Gia Định Tam Gia Lê Quang Định, Ngô Nhân Tịnh
và Trịnh Hoài Đức-người đã ‘vẽ’ lại lịch sử Gia Định- Sài Gòn qua quyển ‘Gia Định
Thành Thông Chí’ nhờ vậy người Sài Gòn –TP HCM hôm nay mới biết rõ tường tận
vùng đất Nam Bộ và TPHCM ngày nay. Cả ba người đều là học trò cũng của một bậc
túc nho tài danh Gia Định Xử sĩ Sùng Đức
Tiên Sinh Võ Trường Toản.
Đất Gia Định cũng từng
là bãi chiến trường tô thắm máu đào của hai dòng họ Nguyễn đối đầu, nồi da xáo
thịt. Nơi đây cũng từng là chiến tuyến oai hùng của nhân dân miền nam chống lại
giặc Pháp xâm lược. Hai chữ Gia Định suốt ba trăm năm qua cũng đã hằn sâu vào
ký ức bao nhiêu thế hệ.
Nhưng tiếc thay,
khi sát nhập vào Sài Gòn , trở thành TPHCM như hiện nay, tên Gia Định đã mất đi
và không được các cấp hàm văn hóa và lịch sử nhắc đến. Hình như họ đã quên Gia
Định? May thay, người ta còn biết đến hai chữ Gia Định là nhờ rạp hát Gia Định
(Cao Đồng Hưng cũ) bệnh viện Nhân Dân
Gia Định (bệnh viện Nguyễn Văn Học cũ, nhưng tôi cũng không hiểu tại sao lại bỏ
tên Nguyễn Văn Học?). Dầu sao cũng xin cám ơn ai đã để lại tên cho hai công
trình thuộc loại văn hóa và y tế nầy.
Nên chăng, trong những
lúc đặt thêm tên đường, tên hẻm hay là một số công trình văn hóa gì đó mong rằng
các vị có trách nhiệm-dù không phải là người sinh ra nơi Sài Gòn hay Gia định nầy
.Xin hãy một lần nhớ đến hai chữ Gia Định
cho khỏi phụ lòng đức Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh!
(*) Tài liệu về Gia Định dựa theo quyển ‘Gia Định
Xưa và Nay’ của Huỳnh Minh và ‘Địa Lý Gia Định-Sài Gòn- TPHCM của Nguyễn Đình Đầu.
