Giữa lúc dư luận đang lo lắng về sự thiếu vắng những trang sách dành cho trẻ thơ thì mới đây, nhà văn Trần Đức Tiến đã trình làng tập truyện “Trên đôi cánh chuồn chuồn” (NXB Kim Đồng) viết cho thiếu nhi, chỉ vài tháng sau tập đoản văn và tuỳ bút “Thả hy vọng” (NXB Trẻ) cũng khá ấn tượng của ông dành cho người lớn được ấn hành. Hai tác phẩm trình làng cùng năm 2015, cách nhau vài tháng, cho thấy sức nghĩ, sức viết khá mạnh mẽ của Trần Đức Tiến, nhà văn tuổi lục tuần sinh trưởng ở Hà Nam, xuất thân từ Trường đại học Kinh tế Quốc dân Hà Nội nhưng lại dấn thân vào nghiệp văn chương và gắn bó với thành phố biển Vũng Tàu hơn 30 năm qua.  





TRẦN ĐỨC TIẾN THẢ HY VỌNG TRÊN ĐÔI CÁNH CHUỒN CHUỒN

PHAN HOÀNG

Giấc mơ gửi theo đôi cánh chuồn chuồn
Vừa sáng tác truyện cho người lớn, Trần Đức Tiến vừa dành tình yêu và thời gian viết cho thiếu nhi. Cùng với Nguyễn Thái Hải, Nguyễn Thu Trân, Trần Hoàng Vy… Trần Đức Tiến là một trong những nhà văn tiêu biểu trưởng thành sau năm 1975 ở miền Đông Nam Bộ đã dành nhiều tâm huyết cho những trang văn gợi mở trí tưởng tượng giấc mơ tuổi thơ. Mạch văn gọn nhẹ, trong trẻo, hàm súc của ông với nội dung gần gũi đời sống văn hóa nông thôn người Việt đủ sức quyến rũ bất cứ bạn đọc nhỏ tuổi nào tìm đến trang sách. Mạch văn ấy, giấc mơ ấy bây giờ lại được ông tiếp tục khơi mở Trên đôi cánh chuồn chuồn.  

Khi con người càng lớn tuổi thì ký ức ấu thơ như những đoạn phim khi mờ khi tỏ cứ “ùa” về. Đối với nhà văn Trần Đức Tiến, ký ức ấy trở thành chất liệu quý để ông làm điểm tựa tái dựng thời gian và không gian văn học giàu sắc thái riêng mình và có sức lan tỏa đến những tâm hồn đồng điệu. Mang tính tự truyện, Trên đôi cánh chuồn chuồn khởi đi từ câu chuyện cậu bé ba tuổi một mình ngơ ngác bò “Tìm mẹ trong vò” giữa bóng tối do người mẹ mê sang hàng xóm xem tuồng. Rồi chuyện bỏ bú sữa mẹ từ kinh nghiệm dân gian độc đáo “Gà đẻ gầm giường”, đến hình ảnh cảm động người cha đi làm xa mỗi lần về râu mọc dài hơn trong sự chờ đợi mỏi mòn của vợ con, người thầy vỡ lòng đầu tiên là ông đồ nho gầy guộc cô đơn. Nhà văn Trần Đức Tiến dần đưa bạn đọc tới những kỷ niệm thú vị khác, lúc ngô nghê oan ức, lúc nghịch ngợm hối hận, lúc hóm hỉnh buồn cười, lúc ngạc nhiên cảm động… để cuối cùng gửi giấc mơ bay theo lá thư trên đôi cánh chuồn chuồn mỏng manh đến những chân trời cao rộng: “Gọi là thư, nhưng thực ra trên đó chỉ có vẻn vẹn vài dòng họ tên tôi và địa chỉ. Tôi nắn nót buộc mảnh giấy vào đuôi con chuồn chuồn rồi thả bay lên trời. Nghe nói loài chuồn chuồn có thể bay rất xa. Đã từng có những bầy chuồn chuồn vượt đại dương hàng nghìn cây số… Tôi quanh năm sống ở làng, một ngôi làng nhỏ bé, nghèo nàn, gần như cô đơn giữa cánh đồng nước mênh mông. Biết đâu một ngày nào đó, có một đứa trẻ nào đó, ở tận phương trời nào, bắt được con chuồn này và viết thư kết bạn với tôi qua cái địa chỉ ghi trên giấy? Chỉ tưởng tượng đến đấy thôi là con tim đã lịm đi trong một niềm vui sướng lạ lùng” (Trên đôi cánh chuồn chuồn, tr.208-209).  

Không chỉ tái hiện ký ức tuổi thơ, qua tập truyện Trên đôi cánh chuồn chuồn, nhà văn Trần Đức Tiến còn góp phần lưu giữ một không gian văn hóa đặc sắc của vùng nông thôn Bắc Bộ một thời chưa xa nhưng có thể bị rơi vào quên lãng. Chẳng hạn hình ảnh lớp học vỡ lòng ngộ nghĩnh ở Cụ đồ Nhưng vốn khá quen thuộc ở vùng nông thôn không chỉ ở miền Bắc: “Lớp học ở nhà cụ đồ không có bàn ghế. Sân gạch, hè gạch, chúng tôi cứ việc ngồi bệt xuống sân kê sách vở lên hè. Suốt buổi học tôi ngồi thu lu một góc, tập nhận mặt từng chữ trong bảng chữ cái. Rồi lấy bút chấm mực, mắm môi mắm lợi tô theo những chữ cụ đồ viết sẵn trong vở bằng bút chì. Mấy đứa kia mải nghịch, bày trò cấu chí nhau, thỉnh thoảng lại đánh đổ mực ra hè. Quần áo, sách vở, mặt mũi chúng nó lem nhem những mực là mực”. Và trong lúc các học trò nhỏ ôn bài hay nghịch ngợm thì cụ đồ vẫn lặng lẽ ngồi đan từng vật dụng bằng tre để bán, lâu lâu dừng tay nhìn quanh kiểm tra bằng đôi mắt hiền từ nhưng rất nghiêm…
Chẳng những bạn đọc nhỏ tuổi, mà tôi tin bất cứ người đọc lớn tuổi nào cũng sẽ bị lôi cuốn và tìm thấy hình bóng tuổi thơ mình trong những câu chuyện thú vị, hồn nhiên, bất ngờ, xúc động từ Trên đôi cánh chuồn chuồn. 

Một sự tự phát hiện mới trên trang văn
Có người rời nông thôn vào sống thành thị đã nhanh chóng đánh mất chất quê. Nhưng với Trần Đức Tiến thì hoàn toàn khác. Dường như sự ầm ào của phố và biển Vũng Tàu cũng như chức vị của một “quan văn” không bao giờ lấn át được con người lẫn trang văn ông luôn đậm chất văn hóa dân dã thâm trầm và ánh lên những vẻ đẹp bí ẩn kết tinh từ ruộng vườn, sông nước quê hương. Con người mộc mạc, khiêm tốn, chân thành của ông đã làm tôi cảm thấy gần gũi ngoài đời. Văn phong giản dị mà sang trọng, sâu sắc của ông cho tôi nhiều thích thú khoái cảm; từ trang viết cho người lớn đến thiếu nhi; từ tiểu thuyết, truyện ngắn đến tùy bút, đoản văn.  

Dù thi thoảng tôi đã được đọc những bài lẻ nhưng khi nhà văn Trần Đức Tiến tập hợp và xuất bản thành tập đoản văn - tuỳ bút Thả hy vọng thì mang lại cho tôi một không gian cảm xúc thẩm mỹ khác có hệ thống. Từng thành công với nhiều tiểu thuyết, tập truyện ngắn, nhưng với sự xuất hiện của Thả hy vọng, rõ ràng nhà văn Trần Đức Tiến đã tự phát hiện mình ở một thế mạnh mới là đoản văn và tùy bút. Ông quan niệm mọi thể loại văn chương đều bình đẳng. Không có chuyện tiểu thuyết cao cấp hơn đoản văn. Viết tiểu thuyết mà dở, chẳng ai thèm ghé mắt tới thì thua một đoản văn làm lay động nhân tâm. 
Tôi cũng không nghĩ nhà văn Trần Đức Tiến chạy theo “thời thượng” để phục vụ nhu cầu bạn đọc. Cái duyên đoản văn “viết như không” và làm người đọc phải giật mình hay mỉm cười suy ngẫm cùng tác giả, cho thấy sự tinh tế và hiện đại ngòi bút của ông. Thực ra đoản văn Trần Đức Tiến không khác mấy những truyện cực ngắn đang xuất hiện ngày càng nhiều trên báo chí. Tuy nhiên, cái khác ở đoản văn của ông là chất liệu đời sống thực giàu hơn sự tưởng tượng. Và sự tưởng tượng trong đoản văn Trần Đức Tiến, nếu có, chỉ là chất keo liên kết các chi tiết và giúp cho chất liệu rất thực từ đời sống thêm thăng hoa, nhất là những đoạn kết bất ngờ mang tính triết lý. Cùng là mơ ước đầu năm nhưng ước mơ của người đàn bà bán hàng rong khác với những người thành đạt giàu có. Cùng leo lên núi thiêng Yên Tử nhưng cách đi và đích đến của mỗi người “ngộ” mỗi khác. Rồi quan niệm, cái nhìn về việc lên chức, trồng cây, tập thể dục, bóng đá, chợ quê… ở từng người cũng khác. Và sau mỗi câu chuyện, từ tổ tò vò trong ổ máy vi tính, con ễnh ương ở phố, gặp lại người tình xưa trong cơn mưa phùn, uống hà thủ ô cho tóc đen hơn, đến chuyện cái chân cầu thủ, gặp đồng hương, vứt rác vào nhà khác, đọc sách để ngủ và phong tục thả cá chép ngày ông Táo về trời, là những đúc rút tình người sự đời hợm hĩnh, chí lý đôi khi đến ngơ ngác, buồn đau. 

Sự tinh tế, óc quan sát và chiêm nghiệm cũng giúp nhà văn Trần Đức Tiến thành công ở thể loại tùy bút vốn dễ viết nhưng thường trôi tuồn tuột, khó neo lại lòng người. Tôi từng đọc những Đồng hành với mất ngủ, Anh Ba Chân, Làng bên kia sông, Lan man về phở, Bánh chưng tản bút… nhưng bây giờ đọc lại vẫn cảm thấy cuốn hút. Cuốn hút nhờ cái chất hài, chất nghiệm sinh qua văn phong tài hoa của ông. Cái anh Ba Chân nào đó khi còn đương chức, ngồi quán cầm điện thoại lên là bao người nhanh chân chạy tới vây quanh, giành nhau trả tiền, đến tết thì trước cửa nhà xe hơi lũ lượt tặng quà chúc tụng, nhưng khi về hưu rồi thì chẳng ai mời nhậu, còn tết thì nhà vắng hoe. Một hình ảnh tiêu biểu đớn đau của con người và cuộc sống đương đại. Hoặc tuỳ bút Đồng hành với mất ngủ, tác giả dẫn dắt chúng ta từ cách chữa trị này đến cách khác về căn bệnh hiện đại phổ biến, với bao hỉ nộ ái ố của giới thầy thuốc và nỗi lo âu của người mất ngủ, để cuối cùng phát hiện khá nhiều điều hay, trong đó có điều thứ 5: “Vợ mình giễu: Ông bảo ông mất ngủ, nhưng tôi thấy ông ngáy pho pho. Rồi một lần đi họp ngủ chung phòng với ông bạn trong khách sạn, sáng ra ông này cũng bảo: Đêm cậu ngủ ngon thế mà bảo là mất ngủ. Mình ớ ra: rõ là trong đêm mình dậy đi đái ba bốn bận, có lúc nào ngáy đâu nhỉ? Chả lẽ mình lại ngủ cả trong lúc thức?”. 
Ảo giác bị mất ngủ mà nhà văn Trần Đức Tiến tái hiện cũng là ảo giác của nhiều căn bệnh thời đại khác đang ám ảnh chúng ta!