Trong những người viết về Tô Hoài, có lẽ
Vương Trí Nhàn kỹ lưỡng hơn hết. Và cũng chỉ Vương Trí Nhàn mới đánh giá Tô
Hoài thấu đáo: “Một người như Tô Hoài, là một cái gì kỹ càng mà lại tự nhiên lắm.
Ông sống những cái hàng ngày, một cách bình thản, và ghi nhận nó trên giấy, như
là gặp đâu viết đấy, ông không có cái sự cố ý muốn tổng kết muốn lý sự của bọn
nghiên cứu. Cũng không lo quá những sự liền mạch, những chuyển đoạn, sang đoạn
mới. Cả câu cú cũng linh tinh nữa, chỉ được cái duyên dáng kéo đi và những đoạn
nhung tuyết nó che đi những đoạn tầm phào. Cái gọi là bản lĩnh làm người bao giờ
nó cũng quyết định văn chương. Cái điều ấy thấy ở nhiều người, với Tô Hoài lại
càng là rõ. Sự run rẩy chỉ nên là bên ngoài, còn bên trong có cái căn cốt
thật vững, thì việc đời mới giải quyết nổi”. Những đoạn ghi chép rời rạc theo
ngày tháng dưới đây của Vương Trí Nhàn ít nhiều giúp độc giả hình dung một Tô
Hoài trong văn và trong đời!
18/2/1992
Cái
ý nghĩ chi phối một người như Tô Hoài - ý nghĩ rằng
cuộc đời là một thứ trò chơi. Cốt chơi, cốt được, chẳng
nhẽ mình lại thua, chứ thật ra, chẳng coi việc gì
là nghiêm chỉnh, kể cả việc viết văn, kể cả làm cán bộ cách
mạng.
Một
mặt, có một chút gì đó như là sự tự lo liệu rất
tài tình, mà không phải ai cũng biết lo cho mình như vậy.
Tô Hoài kể có sáu con, ba trai ba gái. Một người
bà con với tôi (VTN) kể là con của Tô Hoài, cậu Vũ, thuộc
loại nhà giàu, đến nhà nó, từ lâu rồi đã uống bia thoải
mái.
Mặt
khác, trước mặt mọi người, Tô Hoài tạo cho người ta một cảm giác biết
buông, biết bỏ, không cần gì, không việc gì làm ông tha thiết cả, tiền
cũng vậy, chức tước cũng vậy.
Người
có nghệ thuật sống bậc thầy này trước tiên lại là cũng có triết lý sống
riêng, một thứ triết lý kiểu Việt Nam, chả tuyên ngôn tuyên bố, nhưng thật sự
là có một cách đi cách dò dẫm của mình. Triết lý của Tô Hoài là một thứ triết
lý dân gian, cuộc đời là vớ vẩn, là chả đâu vào đâu, nhưng cứ phải sống, được
làm vua thua làm giặc, tức cuối cùng ai nhiều tiền hơn ai có tiếng hơn, người
đó vẫn hơn.
Vẫn
lời Tô Hoài kể, ông là người hoạt động từ trước 1945.
Ông có 8 năm hoạt động trong bóng tối. Bao gồm 4 năm ở Hội ái
hữu và 4 năm ở Văn hoá cứu quốc. Ấy vậy, ông vẫn chơi bời
đi lại với cánh Vũ Hòang Chương, Nguyễn Bính, vẫn viết như điên, vừa viết
cho mình, vừa viết hộ mọi người. Lại còn lang chạ chơi bời với chị em nữa. Một
câu cuối cùng mà tôi nhớ khi nói chuyện với Tô Hoài buổi chiều 17-2, đó là câu
“ Tôi cũng có duyên với chị em nhưng lại không có nợ” - quả là đúng thế thật,
Tô Hoài chạy làng rất giỏi.
12/2/1994
Tại
buổi họp nhóm KX 06-17 trước tết, Tô Hoài bảo với mọi người:
-
Thôi nhé, mùng 4 Tết ta gặp nhau. Tết các vị khỏi phải đến tôi. Nói
chung là tết tôi không tiếp khách.
Giá người
khác nói chuyện vậy, ông ta sẽ cho là kiêu ngạo là xa mọi người.
Nhưng ông Tô Hoài nói được. Ở chỗ người ta tưởng ông bừa
bãi thật, ông lại rất nguyên tắc (chẳng hạn ông thường đi họp đúng
giờ, cần duyệt một bài báo ông cũng nguyên tắc). Nhưng ở chỗ người ta gắng
sức ông lại nhởn nhơ làm bậy. Trong lúc họp ông hay ngồi viết các bài báo vặt.
Ông cũng bia rượu, gái gẩm không kém ai.
Ngọc
Trai kể Nguyễn Tuân có lúc ghét Tô Hoài lắm. Cái thằng
ấy, không chơi được. Bố ai biết nó sẽ bán mình lúc nào. Thế nhưng rồi cụ Tuân vẫn
phải nhận là không bỏ được Tô Hoài.
Thái
Bá Vân kể là đến chơi Nguyễn Tuân, thỉnh thoảng vẫn gặp
Tô Hoài, nhưng thường Tô Hoài không nói năng gì.
Một
ý của Tô Hoài : Tôi cho là chả làm gì
có nhà văn lớn với tác phẩm lớn. Cho nên cứ viết đi, viết làm
tài liệu cho các thế hệ sau.
Tô
Hoài thường không đi dự các buổi sinh hoạt Hội Nhà văn. Ông kể với
tôi là ông không đóng cả Hội phí nữa, ông đã trả lời ông
Vũ Tú Nam bằng thư rằng ông không đóng. Tôi không việc gì mà phải
đóng cả. Ở nước nào cũng vậy, đến một tuổi nhất định là được miễn các việc nữa
là tôi. Chúng nó thấy tôi khỏe, lại tưởng tôi bằng vai với chúng nó, nhưng thế
là láo, tôi đẻ ra cái Hội này chứ tưởng à.
Có
nhiều việc khiến ông bất mãn ra mặt. Từ chuyện vớ vẩn: Cấp trên cho các
lão già ít tiền. Cho 50 người thì hội xẻ ra, thành cho độ 150 người. Tô Hoài
cũng bị xẻ.
Tôi
cảm thấy Tô Hoài ghét Hội lắm, nên để ý từng tí một.
Ví như cái chuyện nhà cửa bên Nguyễn Đình Chiểu, cho
thuê như thế nào, bọn thuê có họ hàng với ai, chúng bị bắt
vì chứa điếm ra sao, Tô Hoài biết hết. Làm thế nào để có thông tin tỉ mỉ như vậy.
Tô Hoài kể: thỉnh thoảng đến ngồi chơi cả bọn. Bà Phượng, bà Phương, con Hoa,
con Khánh. Tôi chỉ cần làm ra vẻ nhân tiện rủ bây giờ tất cả đi uống bia.
Bia gì anh, bia tôi khao, thế là cười ầm lên, kéo nhau đi. Chuyện ở đấy
mà ra chứ ở đâu nữa.
Cuối
năm 1993, Trọng Hứa chết. Tôi đến viếng, xong, hỏi Linh Chi (em trai anh
Trọng Hứa)
-
Anh Tô Hoài có đến ?
-
Chưa thấy, chắc chiều anh đến.
Chiều
có buổi họp. Tôi đoán chắc Tô Hoài nghỉ. Nhưng vẫn thấy
tò tò kéo đến họp rất thản nhiên. Tôi hỏi anh không đi đám
ma? Lặng đi một lúc, sau Tô Hoài mới cho biết.
- Hỏi
thì biết thôi, Hội có cho Trọng Hứa được cái gì đâu.
Mà anh ấy làm Chánh Văn phòng Hội từ kháng chiến chống Pháp. Về sau, chán
Đài phát thanh lại quay về với Hội. Người ấy tự trọng lắm. Đến tuổi là về hưu
thôi. Không có tiền, xin đi gác đêm ở một xí nghiệp, tưởng già thì tha hồ thức
đêm, hóa ra phải thôi, gác đêm mệt lắm không làm được. Gặp, tôi vẫn cho tiền.
Lâu rồi, mấy năm trước, tôi còn viết cả một bài dài về Trọng Hứa. Chả đâu in,
tôi lại mang về in ở báo Người Hà Nội.
Đấy,
tôi với Trọng Hứa có cái tình từ ngày xưa như thế. Bây giờ đến với họ ở
Hội, chẳng hoá ra cũng như họ à. Đợi đám ma xong, tôi đến Linh Chi sau.
21/2/95
Một
ông học việc ở Hội văn nghệ Hà Nội khoe:
- Cụ Tô Hoài
vừa gửi cho một phong bì tướng. Hoá ra hơn một tháng tết, cụ tương
ra đến hơn hai chục bài. Khối điều đáng đọc chứ tưởng.
Về
sau Tô Hoài bảo tôi:
-
Trong khi 3 cuốn tuyển tập được hơn năm triệu, thì 6 bài báo ở Sài
Gòn đã được 6 triệu. Mà nó phải giả thế chứ. Nó yêu cầu tôi viết chứ
tôi có gửi cho nó đâu.
Nhân
chuyện báo Người Hà Nội, bị phê bình về đăng một bài liên quan đến pháo, rồi
Vũ Quần Phương có ý kiến như thế nào đó, Tô Hoài hơi bực, bảo với bọn
tôi: Thằng Vũ Quần Phương nó không giống như anh em mình ở đây đâu, nó nhảm lắm.
Ngọc
Trai: Anh em họ đồn anh Tô Hoài duyệt bài đợt này để hại
Vũ Quần Phương.
Tô
Hoài: Mình giết Vũ Quần Phương thì “như giết rận”, lúc nào chẳng được.
Bà
Hoàng Ngọc Hà kể về việc báo Người Hà Nội bị phê bình.
Ban đầu ông Tô Hoài định chống, nhưng sau bọn mình phải nói, ông ấy mới nhận. Tại
hội nghị, ông ấy bảo tôi nhận là tôi khuyết điểm nghiêm trọng. Vì lúc nhận tôi
chỉ nghĩ đến cái Đường Tăng. Tôi chỉ nghĩ đến Phật, hoá cái pháo nó hại
tôi.
3/6/1995
Tô
Hoài kể là đã viết một loạt bài điểm sách cho Văn nghệ
quân đội, trong đó có bài về Thư mùa đông của Hữu Thỉnh.
-
Thơ phải miên man, nhưng đây đã thành ra lan man ba vạ.
-
Thơ phải có chữ (Lê Đạt: nhà thơ là phu chữ).
Còn Hữu Thỉnh, có cả một bồ chữ quẩy đi, nhưng
toàn chữ đồng nát.
Bài
này VNQĐ không đăng, nhưng Hữu Thỉnh khá cao tay, vẫn mang về đăng ở
báo Văn Nghệ hay Văn Nghệ trẻ gì đấy.
Tôi
nghĩ ông già tai quái, và cũng biết tận dụng tuổi già của mình, nên mới
dám viết thế.
-
Có phải anh từng viết một truyện tên là Tính ác?
- Ừ,
tôi chỉ kể chuyện tôi thôi. Lúc nào cũng có trong cặp những hòn
gạch. Gặp chó là ném.
9/5/1996
Ngày
24-4, đề tài KX- 06-17 bảo vệ thành công cuộc nghiệm thu ở cấp
cơ sở. Gặp tôi lần nào Tô Hoài cũng chỉ nói là ông oằn
ra mà làm, chán lắm. Cứ ghép ghép bài của mọi người vào thành bài của
mình, chỉ được cái - Tô Hoài cười mỉm - bây giờ tôi cũng vẫn không ngại viết,
tôi chép tất cả bằng chữ tôi, nên không ai nghi ngờ được. Cứ nói mạnh về Cụ Hồ
vào là đề tài nào cũng ăn tuốt.
Nhân bàn về tình hình Hội, Tô Hoài kể tôi nhận được cái thư của Ban tổ chức
sáng tác rồi. Trả lời ngay thôi. Nhưng các ông ấy lại bảo là trả lời của mình
ngắn quá. Tô Hoài cười ranh mãnh.
-
Tình hình Hội bây giờ chán lắm. Văn chương phải có cây cao bóng cả,
chứ cứ cá mè một lứa thế này không được - xuất phát
từ sự chán nản sẵn có tôi kêu phụ họa.
Nhưng
Tô Hoài phản ứng theo cách khác, và phản ứng cũng rất đúng.
-
Cây cao bóng cả thế nào. Ngày trước Thế Lữ lừng lẫy
là thế, mà khi Xuân Diệu xuất hiện, là Thế Lữ thôi hẳn.
Bài thơ cuối cùng của Thế Lữ là bài “Khói huyền lên”, người tự tay chép để
làm kỷ niệm. Còn như Tản Đà, sau này người ta quý hoá Tản Đà
thế nào không biết, nhưng lúc bấy giờ thơ Tản Đà không báo
nào đăng. Tản Đà phải mở cửa hàng đoán số và đi dịch
thuê. Tại sao không đăng, vì, với người ta, mấy năm ấy, của Tản Đà không còn là
thơ nữa, báo nào đăng người ta cười cho. Ở ta bây giờ bọn các ông Huy Cận,
Nguyễn Xuân Sanh cứ chiếm chỗ sang trọng nhất ở các báo, như thế còn ra
cái nghĩa lý gì .
23/4/98
Hôm
nọ, Tô Hoài hỏi tôi là bây giờ, muốn đọc lại những tài liệu về Trung
Quốc hối cách mạng văn hoá thì tìm ở đâu. Tôi bảo không biết
(không biết thật, không rõ thư viện có lưu trữ gì không).
Lại
nhớ cái hồi đọc cuốn Một số kinh nghiệm viết văn của tôi, so hai
bản 1959 và 1960, thấy Tô Hoài xảo thật. Ông nhét thêm vào lần tái bản rất nhiều
đoạn của Trung Quốc (Mao Trạch Đông, Chu Dương, Mao Thuẫn ) vào để cho ăn nhập
với thời sự. Đến nay lại bỏ.
Lại
nhớ, năm ngoái, trong một buổi họp về Nam Cao, một nhà nghiên cứu đối
chiếu bản Chí Phèo in trong Luống cày, với Chí Phèo về
sau thấy có nhiều chỗ sai lạc sửa chữa, và có những ý mới viết thêm. Chẳng hạn,
những chi tiết như là Bá Kiến thấy tiếc đời, như là ông già, răng móm rồi,
không ăn được thịt bò nữa vẫn thèm cái sựt sựt của nó.
Cái
chi tiết sau cùng, thì có vẻ Tô Hoài quá rồi. Bản
thân Tô Hoài cũng thú nhận.
- Bản
thảo Sống mòn để hỏng, mất cả trang cuối, tôi viết lại theo trí nhớ rồi
cho in.
Tô
Hoài là vậy. Nhơn nhơn không biết sợ là gì. Nghĩ rằng mình làm ra văn học.
Tuy
nhiên, cũng có lúc Tô Hoài nhớ sai. Khi ấy, phải có chứng cớ có thật
chắc mới cãi được. Như là chuyện Tô Hoài nói rằng, lúc
kháng chiến, Nam Cao còn gọi tác phẩm của mình là Chết mòn, sau sửa
mới chữa thành Sống mòn.
Lại
Nguyên Ân: Không, tôi đọc trong tạp chí Tiên Phong, đã thấy
bảo là Sống mòn.
Đến
chỗ này, thì Tô Hoài chịu.
Nói
chung, Tô Hoài vẫn có cái vẻ của một người trong cuộc, người chủ nhà,
muốn bịa đặt cái gì cũng không ai dám cãi.
9/1/99
Nhìn
qua tập Chiều chiều của Tô Hoài được phân công biên tập. Nhận ra một
con người luôn tìm ra cái để viết, người có trí nhớ kỳ lạ cái gì cũng nhớ, cứ
làm như là mọi việc mới xảy ra ngày hôm qua vậy. Từng câu nói, cử chỉ của
người khác được ông nhớ hết.
Kể
chuyện là một cái tài mà không phải ai cũng có. Tôi cảm thấy sở dĩ một
người như tôi, không viết được là vì lúc kể, tôi cứ định
nhằm theo một cái hướng nào đó chứng minh cho một sự thật nào đó, tính mục
đích của tôi quá rõ mà sức viết lại yếu.
Tô
Hoài thì không thế. Tô Hoài nhẩn nha kể mọi việc, ghép chuyện nọ lẫn
với chuyện kia, cũng không định thuyết phục ai, ấy thế mà lại đọc
được. Cái chất văn của Tô Hoài nó nằm ở trong một cái gì ẩn dưới câu văn, ẩn
dưới chữ nghĩa. Lẩn đi giữa các sự kiện, là những con người cụ thể, với những
vui buồn.
Như
những đoạn Tô Hoài nói về M. Tkachev chẳng hạn, người ta thường
nghĩ là Tô Hoài lợi dụng Marian, hai bên lợi dụng nhau nhưng đâu
phải thế, trong lời kể về Marian, có cả những xót thương về một kiếp nhà văn,
kiếp người cầm bút lận đận, cũng như những đoạn Tô Hoài nói về anh chàng say rượu
Vlat, có sự thông cảm với mọi thói xấu của con người.
Cũng
vì cái chất người đó, mà Tô Hoài đứng được trong nghề và quyền hồi ký này
cũng đứng được. Tô Hoài tả những cuộc đấu tranh văn nghệ, những nghị quyết, những
khai trừ, tổng kết tổng hợp, bằng con mắt của người bình thường và đó chính là
lý do đoạn trên tả văn nghệ sĩ, đoạn cuối lại tả mấy ông người dân, hoặc bà cô
đầu cũ. Thì có gì đâu, họ cũng là con người cả, ta đừng nên đề cao cái này và
dìm dập cái kia, chả có gì khác giữa một ông nông dân và một nhà văn, chả có gì
khác chuyện trong nước và chuyện quốc tế, cũng như chả có gì khác gìữa việc
sáng tác với việc ngủ với đàn bà, hoặc làm một bữa ăn ngon.