Khoảng mươi mười lăm năm trở lại đây, nhờ xã hội trở nên cởi
mở hơn nên sự giao lưu về đời sống tinh thần được gia tăng, sách dịch ngày càng
đa dạng, càng nhiều. Nhưng trong cảnh phát triển xô bồ của đời sống hôm nay,
không ít loại sách dịch bị giảm chất lượng, đặc biệt là sách văn học và nhất là
thơ. Dường như, nhà xuất bản nào cũng để lọt sách dịch không đạt chất lượng,
rất nhiều khâu bị lỗi. Ngay cả những nơi từng có uy tín cao nhưng bây giờ nhìn
kỹ vào chất lượng sách dịch được in ra vẫn thấy gợn không ít sạn. Hơn nữa, xã
hội hiện nay cũng đã trở nên cởi mở và tinh tường hơn đối với các dịch phẩm,
khiến ngay cả những dịch giả nổi tiếng nhất khi công bố tác phẩm của mình cũng
phải thận trọng vì dễ bị đối mặt với những khen chê rất khác nhau...
TẢN MẠN VỀ THƠ DỊCH
LA VĂN TIẾN
1. Tôi cũng không rõ là có nên dùng cụm từ
“đội ngũ những người dịch văn học” hay không, bởi lẽ, phần đông những người
dịch văn học hiện nay đều mạnh ai nấy làm, theo nhu cầu và năng lực cá nhân,
manh mún, nhỏ lẻ. Dịch văn học không hẳn là chuyển ngữ. Đó là một sự sáng tác
lại. Với thơ, 80% chất lượng phụ thuộc vào người dịch. Bất kỳ một nhà thơ trứ
danh nào, nếu không “chọn” được người dịch khả dĩ thì đều có thể bị thất bại trong
một ngôn ngữ khác. Không ít trường hợp dịch giả Việt Nam
2. Một thời khá dài, thơ Nga cổ điển và thơ
Nga Xôviết đã làm chủ “diễn đàn văn học dịch” ở ta. Đó cũng là điều hay, nhưng
có lẽ chúng ta sẽ chẳng bao giờ biết được thế là may hay rủi. Cần biết chấp
nhận thực tế như nó đã xảy ra. Một điều cần nói là, cho tới hôm nay vẫn chưa có
ai đánh giá được đúng và đủ về chất lượng các bản dịch thơ tiếng Nga ra tiếng
Việt như thế nào. Liệu chúng ta đã dựng được một nền thơ Nga đúng tầm với
họ bằng tiếng Việt hay chưa?
Tất nhiên, chẳng ai dại gì vạch áo cho người xem lưng, nên
mọi sự đánh giá đến nay chỉ là cảm tính mà thôi. Sự thật thì không ít những bản
dịch đã “ám sát” thi nhân nước ngoài bằng tiếng Việt. Tôi xin nhắc lại, hình
như việc dịch thơ ở Việt Nam
Hiện nay một số người có xu hướng lăng xê một số tác giả
tiền phong của thơ Mỹ nói riêng và thơ phương Tây nói chung, coi như những ngọn
cờ cần noi theo. Tôi thấy mọi sự hơi buồn cười...
3. Rất khó dựng một nhà thơ nước ngoài bằng
tiếng Việt ở mức độ tương đương với họ. Mỗi dân tộc hãy tự “chăm lo” cho
mình. Thơ có tính khu biệt khủng khiếp. Thơ phụ thuộc một cách cốt tử vào ngôn
ngữ mà nó được viết ra. Mỗi đất nước, mỗi dân tộc đều có cách hình dung về thơ
khác nhau. Bản thân mỗi một nhà thơ cũng có cách nhìn nhận riêng của mình về tính
hiện đại trong thơ. Thơ không bao giờ là sự sáng tạo bầy đoàn. Tuyệt đối hóa
một xu thế thơ như thể đó là duy nhất đúng bao giờ cũng là việc có hại cho sáng
tác. Chúng ta không có nghĩa vụ coi bất cứ uy tín ngoại lai nào là chuẩn
mực. Mỗi dân tộc đều có bản sắc thơ riêng của mình... Mỗi nhà thơ cần có tiếng
nói, dù nhỏ nhẹ, nhưng là riêng của cá nhân mình...
Tôi nghĩ là không thể dịch thơ “một trùng một” về ngữ nghĩa
được. Có người đã từng khoe rằng họ dịch thơ nước ngoài sang tiếng Việt tới mức
giữ được cả nhịp điệu, số lượng từ trong câu... Thật hoang tưởng, làm gì có
chuyện ấy khi mỗi một ngôn ngữ có một kiểu hành văn khác nhau. Dịch thơ là phải
đồng điệu tâm hồn với tác giả. Mình phải “lên đồng” cùng với tác giả. Dịch thơ
không thể làm “cơ khí” được. Bởi thơ hay ở hồn vía. Nó hay ở cách tập hợp từ, liên
kết từ, ở ngữ nghĩa của từng từ một, ở khoảng giữa các từ ấy.
Những người “tung” như vậy không hiểu về đối tượng mình
viết. Ở Việt Nam
4. Không có nền văn học hiện đại nào
mà chúng ta phải nhắm mắt đi theo cả. Bắt chước hay học đòi tân tiến là
rất gây phản cảm. Làm thế chỉ là tuân theo một sự nô lệ kiểu mới, rất có
hại cho đất nước. Đấy là chưa kể rằng, việc lăng xê một số tác giả thời
thượng nước ngoài hiện nay là hoàn toàn vì mục đích thương mại. Trong quá khứ,
chúng ta đã bị sai lầm khi thần tượng hoá một số người mà lẽ ra chỉ đáng để “tham
khảo” chứ không phải để sao chép.
Thơ khi đã được dịch sang tiếng Việt là để cho người Việt
đọc. Nếu như bảo đó là không phải Việt hoá thì rất buồn cười. Trong quá trình
dịch, dịch giả càng giỏi thì giữ được đặc tính và bản sắc của nguyên bản ở mức
độ cao nhưng thực ra, dịch sang tiếng Việt là đã Việt hoá rồi. Mỗi một từ của
nước ngoài là một điển tích trong ngôn ngữ ấy, đưa sang thứ tiếng khác là khác
đi vô số tình tiết rồi. Đặt vấn đề Việt hoá hay không là rất tầm phào.
5. Hội đồng văn học dịch ở tổ chức nghề
nghiệp của những người làm văn học chỉ có tác dụng nếu nó tạo nên được sự đánh
giá đúng về chất lượng các bản dịch và những người dịch, giúp đỡ những người
tâm huyết với công việc dịch văn học. Còn không, đó chỉ là nơi ngồi cho
những ai nghĩ rằng mình có quyền gì đó đối với các tác phẩm văn học dịch nhưng
thực ra lại chỉ là “hữu danh vô thực” mà thôi... Phần lớn người dịch hiện nay
đều làm theo sở thích của họ. Một số người dịch thơ thông qua đại sứ quán nhằm
mục đích truyền bá văn hoá. Những tập thơ này, thường không đạt hiệu quả. Dịch
thơ đôi khi còn nặng hơn làm thơ. Nó phải “diễn” tâm trạng người khác, vừa được
giữ chất của mình. Dường như viết nhân vật đã khó, đóng nhân vật càng khó hơn.
Hội đồng dịch cần phải đãi cát tìm vàng trong cái mênh mông hỗn mang hiện
nay.
6. Việc bản quyền làm nhiều người lo ngại.
Phần lớn nhà thơ nước ngoài khi hay tin thơ của mình được dịch sang tiếng Việt
sẽ không đòi tiền bản quyền. Vì bản quyền phải cân bằng với tỉ lệ thu nhập.
Trong tình hình hiện nay, khó ai có thể thu lãi nhờ việc bán thơ. Nếu như
để in sách thì phải liên hệ với tác giả, còn dịch cho “vui” thì thôi. Không ai
kết tội mình yêu thơ của mình. Tôi tin là họ sẽ hiểu và rất sung sướng khi
người dịch thơ của mình hay. Đừng sợ công ước Berne
Nếu có điều kiện (đặc biệt dùng để tham khảo) thì nên in
song ngữ là tốt nhất để người đọc biết được nguyên bản. Thực ra, dịch thơ
là những phút ngẫu hứng trên chủ đề của nguyên bản. Ngay như, bản dịch Đợi
anh về của nhà thơ Tố Hữu hay không phải là ông nhất nhất tuân thủ
nguyên bản tiếng Nga vì ông dịch từ bản tiếng Pháp.
Nguồn: ANTG Cuối Tháng
